Beeld is niet meer weg te denken uit onze samenleving. Op sociale media, in reclames of het onderwijs; overal worden verhalen verteld met video’s, foto’s en animaties. Beelden zijn, zeker in combinatie met geluid, een krachtig middel. Ze kunnen ons raken, betrekken én beïnvloeden. Vaak gebeurt dat onbewust.
Wat is beeldgeletterdheid?
Naast gesproken en geschreven taal is beeld een belangrijke manier waarop wij met elkaar communiceren. Mediawijs met beeld omgaan is dan ook een belangrijk onderdeel van mediawijsheid. Het wordt ook wel ‘begrijpend kijken’ of ‘visuele geletterdheid’ genoemd. Mediawijs met beeld omgaan heeft tot doel een kritische houding tegenover mediaboodschappen te ontwikkelen. Beeld is namelijk niet neutraal. Een foto of video is immers altijd vanuit een bepaald perspectief bedacht, gemaakt en verspreid. Beelden beïnvloeden ons gevoel, ons denken en hoe wij de wereld zien.
Wanneer je mediawijs naar beeld kan kijken, en dus beeldgeletterd bent, kun je actief, kritisch en bewust omgaan met beelden om je heen. Van film tot games en virtual reality: je kunt de bedoelingen, de betekenis en het effect ervan doorzien. Het helpt om met elkaar over beelden en hun betekenis te kunnen praten. Bijvoorbeeld wanneer je naar de bioscoop gaat of een YouTube-video krijgt doorgestuurd, of wanneer je zelf media maakt.
Beeldgeletterdheid ontwikkelt – net als mediawijsheid – mee met de tijd en de samenleving. Denk eens aan oude schilderijen waarin objecten of kleuren steeds weer terugkomen als symbool voor bijvoorbeeld liefde of gezondheid. Dit gebruik van symbolen geeft extra betekenis aan het beeld. Tegenwoordig kun je bij beeldtaal ook denken aan games, memes en emoji’s. Als je weet hoe je deze beeldtaal kunt ‘lezen’ en goed in kunt zetten (‘schrijven’), kun je er veel plezier aan beleven.
Hoe kunnen beelden jou beïnvloeden?
Dagelijks krijgen we veel beelden te zien, op straat, op onze smartphone, in de krant of op televisie, in de klas en op het werk. De hoeveelheid neemt in deze digitale tijd exponentieel toe. Beelden kunnen van invloed zijn op hoe we naar onszelf en de wereld om ons heen kijken. Als je zelf beelden maakt of deelt is het goed om je bewust te zijn van de invloed die je daarmee hebt.
Hoe een beeld bij ons binnenkomt wordt bepaald door verschillende aspecten. Zo kun je een reclamebord met bewegend beeld maar moeilijk negeren, kan een film in 3D extra spannend zijn (net als een videogame in Virtual Reality) en kan het kleurgebruik in een film een bepaalde emotie bij je oproepen.
Makers van beeldmateriaal kiezen er vaak bewust voor om een bepaald effect op de kijker te hebben. Door in te zoomen laten ze expres elementen weg of benadrukken ze juist iets. Ook kunnen ze spelen met het perspectief van de kijker: als je een foto van iemand neemt van onderaf laat je de ander groter lijken, wat bijvoorbeeld een gevoel van autoriteit kan oproepen. Er zijn ook documentairemakers die zelf in beeld gaan staan, zodat je constant bewust bent van het feit dat de film zijn/haar perspectief laat zien. Maar zo zijn er ook reclamemakers die juist willen dat je nauwelijks door hebt dat de beelden jouw gevoel of mening beïnvloeden. De kunst is om je bewust te zijn van deze beïnvloeding.
Je kunt letten op:
- Staat het beeld stil of is het bewegend?
- Wat doet het beeld met jouw gevoel – en hoe komt dat?
- Is het beeld onbewerkt of juist gemanipuleerd?
- Staat het beeld op zichzelf of is het deel van een groter geheel?
- Zie je het afgebeelde van dichtbij of van veraf, van onder of boven?
- Ben je bekend met het onderwerp, of is het helemaal nieuw?
- Wie maakte het beeld en met welk doel?
Wanneer er veel van dezelfde beelden zijn in een omgeving, kan een eenzijdige of vertekende weergave van de werkelijkheid ontstaan. We gaan bepaalde dingen normaal vinden, wanneer we ze vaak zien. Of we gaan ze juist raar vinden, omdat we ze weinig zien. Denk bijvoorbeeld aan schoonheidsidealen of stereotype weergaven van groepen in de samenleving. Met een bewuste blik en een veelzijdig ‘beeld-dieet’ kun je een vertekend wereld- of zelfbeeld tegengaan.
Beelden kunnen ook onze mening beïnvloeden over bijvoorbeeld een gebeurtenis in het nieuws of over iemand uit onze omgeving. Wanneer beeld wordt ingezet om de mening van het publiek over een persoon of gebeurtenis te sturen door deze in een negatieve of juist positieve context te plaatsen, spreken we van framing. Onder meer in de politiek, de journalistiek en de reclame wordt hier (bewust en onbewust) gebruik van gemaakt. Door de komst van de smartphone is het lastiger geworden om te framen omdat mensen direct kunnen reageren en bijvoorbeeld zelf met foto’s en filmpjes een ander beeld kunnen laten zien.
De kansen en risico’s van (digitale) beeldmanipulatie
Met nieuwe digitale technieken kunnen beelden steeds gemakkelijker gemanipuleerd worden. Denk aan beeldbewerking met Photoshop of Photolemur (dat werkt met kunstmatige intelligentie). Mediawijs met beeld omgaan gaat over het alert zijn op en het bewust inzetten van deze manipulatie.
Digitale beeldmanipulatie kan ingezet worden als een vorm van creativiteit en entertainment. Denk aan een grappig filter op Snapchat of aan Lucky TV. Of aan special effects (ook wel CGI genoemd: computer generated imagery) in films. Met beeldbewerkingsprogramma’s als Photoshop en iMovie kun je beelden naar je eigen hand zetten. Ook kan beeldmanipulatie een vorm van kunst zijn.
Maar beeldmanipulatie wordt ook ingezet als vorm van misleiding. Een gemanipuleerd beeld kan er voor zorgen dat jij je mening vormt op basis van onjuiste informatie. Of dat je een eenzijdig beeld krijgt van een situatie of bevolkingsgroep omdat andere perspectieven zijn weggelaten.
Met deepfake-technologie kunnen nepvideo’s gemaakt worden die levensecht lijken. Meer daarover lees je in het dossier Deepfake.
Nepnieuws
Nepnieuws is misleidende informatie die wordt verspreid om geld mee te verdienen of om de publieke opinie mee te beïnvloeden. Alexander Klöpping liet in een uitzending van De Wereld Draait Door zien hoe ver nepnieuws kan gaan op het gebied van audio- en videotechnieken. Zo kunnen kwaadwillenden een beeld zo manipuleren dat het lijkt alsof iemand iets zegt wat hij of zij nooit gezegd heeft (dit noemen we ‘deepfakes’). De verregaande misbruikmogelijkheden van zulke technologieën maken het steeds lastiger om nepnieuws te herkennen. Hoe meer beeldgeletterd je bent, hoe kritischer je naar dit soort beelden kunt kijken.
» Bekijk ook de dossiers Nepnieuws en Invloed van de media
Ga zelf aan de slag met beeldgeletterdheid!
Wanneer je beeldgeletterd bent weet je beeldtaal actief in te zetten, te herkennen en te interpreteren. Je kunt jezelf of elkaar bijvoorbeeld deze vragen stellen:
- Wat is het onderwerp van dit beeld?
- Wat is de culturele context van het beeld?
- Wat valt er te zeggen over bijvoorbeeld de stijl en samenstelling van het beeld?
- Welke technieken worden er gebruikt?
- Wat is het doel, en voor wie is het beeld bedoeld?
(Zie ook het boek Beeldtaal)
Ga je zelf aan de slag met foto’s of video’s? Stel dan ook eens de vraag:
- Waar moet je eigenlijk over nadenken bij het maken van een foto of filmpje?
- Welk verhaal wil je overbrengen en met welk gevoel?
- Wat laat je weg?
- Ga je de beelden bewerken of juist niet?
» Je eigen skills testen? Doe één van de Beeldkraken quizzen
Beeldgeletterdheid op school
Op Nederlandse scholen wordt steeds vaker beeld gebruikt als ondersteuning van de lesinhoud. Kinderen krijgen veel beelden binnen via het nieuws en via sociale media zoals Facebook en YouTube. Welke betekenis geven zij hieraan? Kunnen ze de bedoelingen ervan doorzien? Als leraar kun je leerlingen helpen door met hen hierover in gesprek te gaan.
Welke vaardigheden hebben leerlingen nodig om mediawijs met beeld om te gaan? Het competentiemodel Beeldwijsheid van Beeldkompas biedt houvast voor het onderwijs.
Dat beeldende mediawijsheid een belangrijkere rol moet spelen in het onderwijs, wordt benadrukt door organisaties zoals EYE Filmmuseum, Netwerk Filmeducatie, Beeld en Geluid en Netwerk Mediawijsheid. Zijn schreven deze feedbackbrief aan Curriculum.nu, waarin zij benadrukken dat aandacht voor beeldtaal niet mag ontbreken in het pakket van vaardigheden dat kinderen op school krijgen bijgebracht. Naar aanleiding hiervan zijn vier aanvullende notities opgesteld.
Speel MediaMasters
MediaMasters is een spannende serious game over de kansen en gevaren van (digitale) media, speciaal voor groep 7 en 8. Door het spelen van de game bouwen leerlingen basiskennis op over mediawijsheid. Ze leren kritisch kijken naar media en snappen beter hoe deze werken. Ook helpt het leerlingen bewust te maken van het effect van media en krijgen ze meer inzicht in hun eigen mediagedrag.
Lesmateriaal over beeldgeletterdheid
Scholen kunnen aan de slag met cartoons, beelden, beeldtaal, beeldfragmenten en foto’s uit het nieuws. In het dossier Lesmateriaal vind je bij ‘Lesmateriaal per thema’ een overzicht van beschikbaar lesmateriaal over beeldgeletterdheid.
Meer weten?
- Hand-out Filmeducatie voor kleuters van Filmhub Midden
- Filmles op school, ook een bewuste blik kun je trainen
- Leer kinderen nu vooral begrijpend te kijken
- ‘Kinderen moeten met beelden leren spreken’
- Folder referentiekader beeldgeletterdheid van Mediawijs.be
- Beelden leren lezen met Visual Thinking Strategies
- Beelden leren schrijven, thuis en in de klas
- Digitalisering van het nieuws – Rathenau Instituut
- Op Mediawijs.be, het Vlaamse Kenniscentrum Digitale en Mediawijsheid, vind je een definitie van mediawijs met beeld omgaan en een overzicht van competenties
- Documentaire: Beware of Images
Wil je meer informatie over beeldgeletterdheid, dan helpen deze organisaties je op weg:
