Beeldvorming & nepnieuws

Invloed van de media

Bewustzijn van hoe media de werkelijkheid kunnen kleuren

Media zoals kranten en televisie kunnen misleiden en de werkelijkheid kleuren. Ook op internet zijn gekleurde of (bewust) gemanipuleerde berichten te vinden, zoals op sociale media of nieuwswebsites.

Mediawijs zijn betekent onder andere: begrijpen hoe media de werkelijkheid weergeven, om op basis daarvan een bewust oordeel te kunnen vormen. Waar moet je op letten en welke invloed heb je zelf?

Hoe kunnen mediaberichten invloed hebben?

Mediaberichten kunnen sturend – of zelfs leidend – worden. De publieke opinie wordt dan bepaald door de manier waarop nieuws wordt gebracht, zowel qua inhoud als vorm. Het is belangrijk om je te verdiepen in de verscheidenheid aan opvattingen en de manier waarop je berichten interpreteert. Hiervoor is mediawijsheid extra belangrijk.

Mediaberichten hebben invloed door de informatie die wordt gegeven, maar ook door hoe die wordt gegeven: wat is de toon van het bericht? Op welke plek en welk moment is het bericht gemaakt en geplaatst? Ook heeft een mediabericht een grotere invloed, wanneer het vaak wordt gedeeld. Als een bericht massaal wordt overgenomen door andere media is er sprake van een mediahype. De factoren die meespelen in de manier waarop mediamakers de actualiteit interpreteren en presenteren, noemen we ook wel medialogica.

» Het programma Medialogica van omroep HUMAN onderzoekt dit verschil tussen beeld en werkelijkheid.

Media geven de werkelijkheid weer vanuit een bepaald perspectief. Mediaberichten zijn gemaakt door iemand met een bepaald belang of wereldbeeld. Het lijkt daarom praktisch onmogelijk om berichten volledig objectief te formuleren. Vaak is het perspectief duidelijk, zoals bij een reclamefilmpje waarbij je weet dat de maker iets wil verkopen. Maar niet altijd. Iedereen kan dingen op internet zetten en daarbij is het vaak niet duidelijk vanuit welk oogpunt het is geplaatst.

» Oprichter van De Correspondent Rob Wijnberg legt in dit artikel uit waarom objectieve journalistiek niet alleen onmogelijk, maar ook erg onwenselijk is.

Waar moet je op letten?

Stel jezelf altijd de volgende vragen wanneer je een bericht in de media ziet of leest:

  • Wie biedt deze informatie aan? Welke belangen heeft deze persoon / organisatie?
  • Wat is de specifieke boodschap?  Hoe hangt die samen met de belangen van de aanbieder?
  • Voor wie is deze boodschap bedoeld?
  • Klopt de informatie? Controleer altijd door meerdere bronnen te gebruiken, zoals een andere website, een boek of sociale media
  • Is er sprake van een filter bubbel?

Leer ook kinderen om een kritische houding te ontwikkelen, bijvoorbeeld op het gebied van nepnieuws en kritisch kijken naar beelden. Een paar tips:

Welke informatie deel je zelf?

Tegenwoordig zijn wij allemaal mediamakers. Met elke blog, vlog, tweet of like maak je iets. Als je gruwelijke beelden deelt, ben jij dan ook verantwoordelijk? Je hebt het artikel niet geschreven en ook de video of foto niet gemaakt. Maar toch publiceer je een verhaal, een reactie of een update, simpelweg door te klikken. Wat is je eigen verantwoordelijkheid hierin?

Na de moord op journalist Peter R. de Vries werden bijvoorbeeld al snel filmpjes en video’s van de aanslag verspreid via social media. Dit zorgde voor veel, digitale, ophef.

Dit fenomeen is niet nieuw. In 2014 al schreef journalist James Ball het artikel Denk voordat je klikt n.a.v. een gruwelijke filmpje van de onthoofding van een Britse journalist door terreurbeweging IS. Journalisten moeten nieuws brengen, dat is hun taak, en zij kiezen er daarom voor om dergelijke materiaal online te plaatsen.

Maar waarom wil je als burger zo’n filmpje zien? Welke beweegredenen heb je om te klikken? Snap je de oorlog in Syrië beter na afloop? Ball sluit zijn betoog af met de oproep om alleen goede content met elkaar te delen. Dat geeft burgers macht om een statement te maken.

Veelgestelde vragen over media(wijsheid) en journalistiek

Wat is persvrijheid precies?

Op internet kan iedereen nieuws maken en informatie delen. Hierdoor lijkt het steeds lastiger om betrouwbare informatie te vinden. Hoe zorg je ervoor dat je toch goed geïnformeerd wordt? Bijvoorbeeld als je naar de stembus gaat? Daarvoor hebben we vrije pers nodig. Journalisten die de dingen onafhankelijk uitzoeken en controleren. Maar wat is persvrijheid precies?

Kort samengevat betekent persvrijheid dat de overheid zich in Nederland niet van tevoren mag bemoeien met wat mensen zeggen of schrijven. Of dit nou in een krant is, op sociale media, of op radio of tv.

Je mag hier dus zeggen en schrijven wat je wil zonder dat je hier van tevoren toestemming voor hoeft te vragen én zolang wat je publiceert niet in strijd is met de wet. Als je een boodschap verspreidt die bijvoorbeeld aanzet tot haat, of discriminatie, kun je hiervoor vervolgd worden. 

Persvrijheid is een onderdeel van de vrijheid van meningsuiting. In Nederland is de persvrijheid vastgelegd in de Grondwet. 

Waar zorgt persvrijheid voor?

Persvrijheid zorgt ervoor dat journalisten zonder angst hun werk kunnen doen en informatie boven tafel kunnen krijgen over bijvoorbeeld het functioneren van de overheid, bedrijven of de rechtspraak.   

Het is goed om te weten dat burgers recht hebben op informatie. Dit zorgt er immers voor dat ze goed geïnformeerde keuzes kunnen maken. Bijvoorbeeld over op welke politicus je wilt stemmen. Van welke bedrijven ze wel of geen producten willen kopen. Of over ze wel of niet willen meelopen in een demonstratie. 

Op het moment dat persvrijheid afneemt, of helemaal verdwijnt, krijgen burgers minder of helemaal geen juiste informatie meer. Het wordt op die manier een stuk makkelijker voor bijvoorbeeld een overheid om zijn eigen ‘waarheid’ aan burgers te vertellen. 


Een voorbeeld. Stel je voor dat onze regering een wet wil invoeren die het bespioneren van burgers een stuk makkelijker maakt. De regering moet dan met argumenten komen waarom dat nodig is om burgers te overtuigen. Onafhankelijke journalisten kunnen die argumenten controleren. Kloppen de onderzoeken wel waar de regering zich op baseert? En worden er geen grote nadelen verzwegen?

Als blijkt dat er iets niet klopt, wordt dit gepubliceerd. Jij kunt vervolgens aan de slag met die informatie. Een petitie tekenen, demonstreren of simpelweg op een andere partij stemmen bij de eerstvolgende verkiezingen. 

In een land waar de overheid de media onder controle heeft, zal het verhaal van die overheid nooit in twijfel worden getrokken in de krant, of op radio of tv. Burgers komen dus niet te weten dat er iets niet in de haak is. 


Hoe gaat het met de persvrijheid in Nederland?

Op dit moment staat de persvrijheid in Nederland onder druk. Ieder jaar publiceert Verslaggevers Zonder Grenzen (VZG) een index waarop wordt bijgehouden hoe het in alle landen ter wereld is gesteld met de persvrijheid. Nederland was hier traditioneel in de top 10 en zelfs vaak in de top 5 van meest persvrije landen te vinden. Maar in 2022 duikelde Nederland naar plek 28. Een jaar later verbeterde de situatie gelukkig en steeg Nederland weer naar plek zes. Maar er blijven zorgen bestaan om, met name, de veiligheid van journalisten in Nederland. 

Hoe komt dit?

VZG wijst verschillende oorzaken aan. De moord op misdaadjournalist Peter R. de Vries en de bedreiging van andere (misdaad)journalisten door criminelen is er één van. Maar ook het feit dat overheid het werk van journalisten lastig maakt door slecht met WoB-verzoeken om te springen speelt mee. Daarnaast stelt VZG dat het beschermen van journalistieke bronnen wordt bemoeilijkt doordat opsporingsdiensten meer afluister-bevoegdheden krijgen. 

Naar aanleiding van de daling in de VZG-index maakte PowNews deze reportage:

Maar ook de toenemende polarisatie speelt een belangrijke rol in de groeiende onveiligheid voor journalisten. Journalisten en journalistieke organisaties worden bijvoorbeeld actief zwart gemaakt door politici. Journalisten worden vaker fysiek belaagd. En online wordt journalisten het werk lastig gemaakt door trollen die, bijvoorbeeld, complotten verspreiden over dat journalisten nepnieuws maken. Vooral vrouwelijke journalisten en journalisten met een niet-westerse achtergrond hebben veel last van online intimidatie, zoals doxing.

Waar lees ik meer over persvrijheid? 

Hoe werkt de filterbubbel?

Internetactivist Eli Pariser legt de filterbubbel (of filter bubble) uit met een voorbeeld: Twee vrienden zoeken via Google op de term Egypte. Zij krijgen wisselende zoekresultaten op basis van hun surfgeschiedenis.

De één krijgt namelijk vooral toeristische trekpleisters te zien in de zoekresultaten, terwijl de ander informatie krijgt over de politieke crisis in Egypte.

Wanneer zoekgegevens op internet worden bijgehouden, kun je na verloop van tijd in kaart brengen wat iemands interesses zijn. En vervolgens voorspellen wat diegene waarschijnlijk wel/niet zoekt. Zo werkt ook de filterbubbel.

Hoe ontstaat gekleurde informatie?

Gekleurde informatie ontstaat door:

  • Drijfveer van de journalist en/of mediamaker – Media hebben een belangrijke maatschappelijke functie: het informeren van de bevolking, het controleren van de machthebbende en het leveren van commentaar bij het nieuws. Maar NRC brengt ander nieuws dan De Telegraaf. En PowNed maakt programma’s vanuit een andere drijfveer dan de VPRO.
  • Het recht om vergeten te worden – Sinds 2014 hebben inwoners van de Europese Unie het recht om online vergeten te worden. Zij kunnen bij zoekmachines als Google een verzoek indienen om bepaalde links met persoonlijke informatie te laten verwijderen. Dat levert gefilterde informatie op.
  • Filterbubbel – De filterbubbel is het verschijnsel waarbij websites en zoekmachines hun resultaten afstemmen op jouw (eerdere) online zoekgedrag. Ze laten daarbij andere informatie buiten beschouwing.
  • (Zelf)censuur – Censuur is je macht gebruiken om informatie achter te houden of vrije expressie aan banden te leggen.
Is het waar dat Google mijn zoekresultaten beïnvloedt?

Ja, zoekmachines stemmen hun resultaten af op jouw eerdere online zoekgedrag. Ze laten daarbij andere informatie buiten beschouwing.

» Meer hierover in het dossier Filter Bubbel

Wat is een voorbeeld van misleidend nieuws?

Het is begin maart 2020. Nederland maakt nét kennis met het coronavirus en er is nog veel onduidelijk over hoe gevaarlijk Covid-19 precies is. Via Twitter verspreidt het account ‘@coronanederland’ het nieuws dat er in een Brabants ziekenhuis 9 patiënten aan corona zijn overleden.

Al snel blijkt dat hier sprake is van nepnieuws. Het ziekenhuis is de hele dag bezig om het nepnieuws te weerleggen en overweegt aangifte te doen. Oplettende socialmediagebruikers ontdekken al snel dat de mensen achter het account waarschijnlijk uit zijn op geld en eerder voor woekerprijzen mondkapjes verkochten.

In dit geval was gelukkig snel duidelijk dat het ging om nepnieuws. Maar dit voorbeeld laat wel duidelijk zien hoe kwaadaardig nepnieuws kan zijn. Het ziekenhuis, waar op dat moment echt wel betere dingen te doen waren, was de hele dag druk met dit fake-bericht. En dat allemaal omdat mensen hoopten geld te kunnen verdienen met hun nepberichten.

Is er lesmateriaal om nieuws te leren beoordelen?

Om leerlingen op de basisschool en het voortgezet onderwijs hiermee te helpen, is het educatieplatform Nieuws in de klas opgericht. Hiermee kunnen docenten actualiteiten uit diverse bronnen inzetten in hun lessen. Daarmee verrijken ze hun lessen, werken aan taalvaardigheid, mediawijsheid en burgerschap.

» Kijk voor handige tools en (les)materiaal ook in het dossier Nepnieuws

Wat is context collapse?

Context collapse betekent letterlijk ‘de ineenstorting van context’ en houdt in dat verschillende contexten door elkaar heen lopen en in elkaar grijpen. In het digitale tijdperk vloeien verschillende werelden steeds makkelijker in elkaar over. Zo vervagen de grenzen tussen verschillende domeinen, bijvoorbeeld tussen werk en privé. Denk aan Twitter en Facebook: door deze sociale media vindt ons leven niet alleen meer plaats in de werkelijkheid waar we ons op dat moment bevinden en met wie we op dat moment praten, maar ook in andere (virtuele) contexten met andere (virtuele) mensen. Hierdoor kunnen we de wereld op een andere manier begrijpen en ervaren.

Meer weten?

Deze organisaties helpen je op weg:

Werkt aan leesmotivatie en verbeterde informatievaardigheden op basis- en middelbare scholen

Ontdek de wereld van de media en ga zelf aan de slag

De nationale bibliotheek van Nederland

Verbetert de veiligheid van sociale media als bron

Helpt docenten nieuwsmedia in hun lesprogramma te verwerken